Cây tre gai: Đặc điểm, công dụng và ứng dụng

Cây tre gai từ lâu đã trở thành một phần không thể thiếu trong cuộc sống của người Việt, với vẻ ngoài mộc mạc nhưng tiềm ẩn nhiều giá trị sử dụng. Không chỉ có sức sống bền bỉ, tre gai còn mang đến nhiều ứng dụng đa dạng trong xây dựng, nội thất và thủ công mỹ nghệ. Trong bài viết này, cùng Vilata khám phá những đặc điểm nổi bật của cây tre gai cùng với các công dụng và ứng dụng thực tiễn mà loại tre này mang lại trong đời sống hàng ngày.

1. Giới thiệu

Cây tre gai là loại cây thuộc họ nhà tre hay còn được gọi là tre nghệ, tre mỡ, tre lộc ngộc, tre la ngà, tre may. Có tên tiếng anh là Bambusa bambos. Tre gai là loại cây thân thuộc gần gũi với người dân Việt Nam.

1.1 Đặc điểm hình thái

Thân cây tre gai  

Tre gai mọc thành cụm và phát triển theo dạng hợp trục, bao gồm hai phần chính: thân ngầm và thân khí sinh.  

• Thân ngầm phát triển dưới mặt đất và lan rộng, tạo măng non sau đó phân tán thành các cụm tre.
• Thân khí sinh có phần gốc và phần thân chính, với chiều cao từ 1 – 20m và đường kính từ 1 – 25cm.

Thân tre gai được sử dụng nhiều trong xây dựng, làm đồ thủ công mỹ nghệ, và được coi là “thép xanh” vì tiềm năng thay thế các nguyên liệu khác giúp giảm ô nhiễm môi trường.

Cành cây tre gai  

Cành tre gai mọc sớm, các đốt gốc có một cành chính, trong khi các cành nhỏ biến thành gai nhọn, đan chéo vào nhau. Các đốt trên thân có 3 cành với cành chính to hơn các cành bên.

Lá tre gai  

Lá tre gai không có lông tơ và được chia thành bẹ lá và phiến lá. Bẹ lá dài, hình lòng máng, cuống lá ngắn và có 3 – 5 gân đôi song song.

Mo tre gai

Mo tre gai thường rụng muộn, có hình thang cân và hai mặt lông cứng. Mo khá ngứa, vì vậy tránh chạm tay trực tiếp.

Hoa tre gai  

Khi tre gai trưởng thành, hoa có màu vàng nhạt sau khi hoa tàn sẽ kết thành quả nhỏ như hạt thóc.

1.2 Đặc điểm sinh thái

Tre gai ưa ẩm và sáng, thường mọc tốt ở ven bờ đê, đường làng, bờ sông, và suối. Loại cây này chịu được ngập úng nhưng không phát triển tốt trên đất nhiễm phèn. Độ pH thích hợp là 5–6,5. Nếu trồng trên đất màu mỡ, bụi tre gai có thể đạt 30–40 cây, cao tới 20m và đường kính 14–15cm.  

Tre gai bắt đầu cho măng sau 3 năm, và sau 5 năm, cây có thể cao 8–10m. Mỗi bụi cho khoảng 30 măng mỗi năm, nhưng chỉ 1/3 đến 1/4 số măng phát triển thành cây trưởng thành.  

Măng tre gai nổi tiếng với vị đắng đặc trưng nhưng giòn và ngọt hậu, thường thu hoạch từ tháng 5 đến tháng 11.

2. Các loại cây tre gai 

Trong bài viết này, chúng ta sẽ cùng tìm hiểu về hai loại tre gai phổ biến nhất là tre gai đơn tính và tre gai kép, cũng như các loại tre gai khác ít được biết đến nhưng có giá trị ứng dụng trong nhiều lĩnh vực.

2.1 Tre gai đơn tính

Tre gai đơn tính có thân cây to, đường kính từ 10 – 15cm và cao khoảng 7 – 10m, với mỗi đốt tre dài 40 – 60cm, đốt gốc phình to. Trên thân và cành mọc nhiều gai nhọn, cứng, phân bố đều. Lá tre thuôn dài, đầu nhọn, có màu xanh đậm. Loại tre này rất khỏe mạnh, có thể sinh trưởng tốt trong điều kiện khắc nghiệt. 

Tre gai đơn tính được sử dụng nhiều trong xây dựng nhà tranh, làm vách ngăn, hàng rào và đồ thủ công mỹ nghệ nhờ vào tính linh hoạt, vừa bền chắc vừa giữ được vẻ đẹp tự nhiên.

2.2 Tre gai kép

Tre gai kép có thân cây mập, đường kính từ 15 – 20cm và chiều cao lên tới 15m. Mỗi đốt tre dài 30 – 50cm, gai nhọn và cứng mọc thành từng cặp đối xứng trên thân và cành. Lá tre rộng, màu xanh đen, đầu lá nhọn. Thân gỗ tre gai kép rất cứng cáp và chịu lực tốt, điều này khiến nó trở thành vật liệu lý tưởng trong xây dựng. 

Tre gai kép được sử dụng nhiều trong các công trình lớn như cầu, nhà cao tầng, cốt pha, cọc và giàn giáo nhờ vào độ bền và khả năng chịu lực vượt trội.

2.3 Các loại tre gai khác

• Tre gai tam giác (lồ ô):
  Đây là loại tre có thân hình tam giác độc đáo, với gai cứng và sắc, thường được dùng trong các công trình cần sự chịu lực tốt và bền bỉ.
• Tre gai lá bạc:
  Điểm đặc biệt của loại tre này là lá có màu xanh bạc, lóng tre dài và ít gai, thích hợp để làm các sản phẩm trang trí hoặc vách ngăn.
• Tre gai khổng lồ (lồ gai):
  Với đường kính thân cây lên đến 30cm và nhiều gai lớn, cứng, tre gai khổng lồ là lựa chọn hàng đầu cho các công trình đòi hỏi kết cấu chắc chắn và độ bền cao.

Các loại tre gai, từ phổ biến đến đặc biệt, đều có những ứng dụng đa dạng trong xây dựng và đời sống, nhờ vào sự linh hoạt và tính bền bỉ của chúng.

3. Ứng dụng của cây tre gai trong xây dựng và nội thất

Cây tre gai không chỉ là một vật liệu xây dựng bền bỉ mà còn mang đậm nét văn hóa và giá trị thẩm mỹ. Với khả năng ứng dụng linh hoạt, tre gai trở thành nguồn cảm hứng cho nhiều công trình và sản phẩm nội thất độc đáo.

3.1 Xây dựng

• Khung nhà tre gai: Tre gai nổi bật với độ bền cao, khả năng chịu lực tốt, là lựa chọn lý tưởng cho việc làm khung nhà. Nó mang lại sự chắc chắn và ổn định cho các công trình, từ những ngôi nhà tranh truyền thống đến các kiến trúc hiện đại.
• Cầu tre gai: Với tính chất nhẹ linh hoạt và bền bỉ, tre gai được sử dụng để xây dựng các cây cầu nhỏ bắc qua sông, suối vừa là giải pháp kinh tế, vừa giữ được nét đẹp đặc trưng của vùng quê Việt Nam.
• Giàn giáo tre gai: Tre gai thẳng, dễ sử dụng và có độ bền cao, trở thành vật liệu chính để làm dàn giáo trong các công trình xây dựng. Nó là một giải pháp thi công thân thiện với môi trường và mang tính hiệu quả cao.

3.2 Nội thất

• Ghế tre gai: Ghế làm từ tre gai không chỉ mang đến sự thoải mái mà còn có khả năng chống mối mọt, độ bền cao và giữ được sự thoáng mát cho người sử dụng, đặc biệt là trong khí hậu nhiệt đới.
• Bàn tre gai: Bàn tre gai với vân gỗ đẹp tự nhiên mang lại sự ấm cúng và gần gũi cho không gian sống, đồng thời đáp ứng yêu cầu về độ bền và khả năng chịu lực.
• Trang trí tre gai: Tre gai còn được tận dụng trong việc làm các sản phẩm trang trí như bình hoa, đèn lồng, vách ngăn tạo nên những điểm nhấn độc đáo và mang hơi hướng tự nhiên cho không gian nội thất.

4. So sánh cây tre gai và cây tầm vông

Tre gai và tre tầm vông đều là hai loại tre phổ biến và được sử dụng rộng rãi ở Việt Nam. Tuy nhiên, mỗi loại lại có đặc điểm riêng và phù hợp với các mục đích sử dụng khác nhau:

• Tre gai thường có thân to, chắc chắn và độ bền cao, thích hợp cho việc xây dựng khung nhà, làm dầm, kèo, mái lợp, vách ngăn và hàng rào. Nó cũng được sử dụng để làm đồ nội thất như bàn ghế, giường tủ và đồ trang trí cũng như trong các sản phẩm thủ công mỹ nghệ như giỏ đan, rổ rá.
• Tre tầm vông có thân thẳng và cứng, rất phù hợp để làm cột nhà, kèo, dầm, sàn nhà hoặc cọc móng. Tre tầm vông cũng được dùng nhiều trong làm nội thất như bàn ghế, giường tủ và vách ngăn. Ngoài ra, tre tầm vông còn được ứng dụng trong các sản phẩm thủ công mỹ nghệ và rào chắn cho khu vườn, chuồng trại.

Nếu bạn cần vật liệu chịu lực tốt cho các công trình lớn hoặc khung nhà, tre gai là lựa chọn phù hợp. Còn nếu cần sự cứng cáp, thẳng, dễ dàng trong thi công, tre tầm vông sẽ là lựa chọn tốt nhất.